ayamun  CyberRevue de littérature berbère

Description : Barre tifina.jpg

 

13ème année

Numéro 61     Janvier 2013

Email :  ayamun@hotmail.com

Retour à Bienvenue

 

Tidlisin nniḍen : http://www.ayamun.com/telechargement.htm

  Prénoms algériens authentiques

Sommaire:

 

1°) Le texte en prose :   Lbabur Skala, sɣur Md Ait-Ighil

2°)  L’étude  :   Scènes de vie agricole, extraits de Boulifa, par Madeleine Allain

3°) L'article : Iman yesmirjiḥen di lxelwa n tudert, sɣur Ait Slimane Hamid

4°) L'interview : Djamel Arezki,écrivain, entretien avec  Hafit Zaouche in Le Courrier d’Algérie du 09 septembre 2012

6°) Tidlisin nniḍen, en PDF :  _ Amawal-n-Tmazight-Tatrart-edition-corrigee-et-augmentee-par-Habib-Allah-Mansouri.pdf

_ Amawal-n-Yighersiwen-n-Yilel-Vocabulaire-amazigh-de-la-mer-par-Mohand-DJEGHALI-et-Sofiane-SELLAH.pdf

      _ SCENES DE VIE AGRICOLE.pdf

8°) Le poème :  Jbed aseḍru qbel ad teḍru sɣur Djamal Benaouf

 

 

 

Adresse de messagerie électronique 

 

 

 

Retour en haut

Numéro 61     Janvier 2013

 

Le  texte en prose : 

LBABUR SKALA

Sɣur Mohand Ait-Ighil

 

Skala, d lbabur n Michel le Breton xali-s n Céline. Yecbeḥ, iruḥ s teɣzi, yejḥed ; deg waman yecba taselbaḥt. Ma s teɣzi, talɣa-s tbedd am tin uɛudiw, ma deg tikli yecba zayla n tḥerratt.

Lbabur Skala, yelḥeq tura ɣer yiwet tkeddust n tegzirin yezgan zdat n les Açores, deg tlemmast ugaraw.

Michel le Breton, bab n lbabur yeqbel yal axeddim i d-tmudd tegnitt, awi-d kan a d-yaf sebba n twaffɣa ugar εad ma llan deg-s isurdiyen. Yeḥmel aṭas allel armi isaram ad yemmet ad yemḍel zdaxel waman-is, rnu εad ma yella Skala d lekfen.

Mezyan yesteqsa-t : « Acuɣer yeṭṭef deg lbabur-a aqdim iteddun s usbur, deg tallit-a tamirant anda medden ttazzalen a d-terbeḥen lweqt ?

– Lxilaf gar imdanen-a d nek, yezga deg tayri. Nutni seg wid yettazzalen ɣef udrim. Nek, tayri-w truḥ ɣer lbabur d lebḥer qbel usurdi. »

Azal xemsin yiseggasen deg ticett n Michel le Breton, iɣes zur, ɣas akken lqed ɣezzif ma d iḍarren-is wenεen tarusi ɣef lqaɛa. Asebsi dima yezga deg yimi-s; s claɣem yesɛa yettkacba acennay Georges Brassens.

Yerfed tiṭ yexẓer ɣer lembeɛd, yewwi asebsi yellan deg ufus-is ɣer tcenfirin-is. Yeẓra yiwen usigna ur s-yeɛjib, yejbed nnefs deg usebsi; yebren-d ɣer Mezyan, yellan ibedd ɣer yidis-is ayeffus. Din din mifhamen s usekkud belli ayen d-iteddun ur ten-ireḥḥem.

– Ilaq a d-sehwaɣ asbur. Akken walaɣ asigna-ya a d-yeffi anagar lɣimra.

– Xaṭi !

– Amek ala, a lqebṭan ?

– Nniɣ-ak xaṭi, mačči d takeddust-a n usigna ara ɣ-iɛeṭṭlen.

D wa i d aɣbel n Michel le Breton. Yettagad ad ideyyeɛ lweqt. Tteɛbiya wass-a d tissent ara yawi seg lmersa n Brest ɣer Caroline wadda. Ilaq ad yaweḍ deg ttiɛad, acku deg lmersa n Caroline wadda llan teǧǧar yettraǧun. Syin daɣen yella wayen ara yerfed ɣer temdint niḍen.

Ur yesɛi lxetyar, ayen yuran ad iɛeddi ma d allel ur iḥebbes alhaṭ.

Ata yelḥeq-iten-d usigna yegla-d s lɣimra d aɛwin. Lbabur Skala tuɣal am yifer gar waḍu yetthubbun d lmuǧat yesferfiṭen. Ṭṭfen-t am lefrisa d-ɛnan iɣersiwen isewḥacen, ma d Skala yeṭṭef ddmam. Mi d-tejba yiwet lmuǧa tugar timezwura, ters-d fell-as, ssut uceqqeq yejga ibedden deg lbabur yeɣleb zzhir tesker lɣimra. Rebɛa yejga uɣur yeqqen usbur rẓen ɣef tikkelt, syin ufgen yerfed-iten waḍu. D aya i iselken lbabur deg uzdar : ayen akk ara d-yezgen i lɣimra yeddem-it dayen waḍu. Skala tura yemsawa d wallel.

Ɣas akken lɣimra ur tt-id-tettḥaz, ma d liḥala sufella n lbabur yexser, deg lqaɛ-is aman ɛummen, Michel le Breton yendeh ɣef yibeḥriyen a d-awin lpumpat, ad wexren ɣer deffir a d-jebden aman.

Ibeḥriyen bdan alhaḍ d uqlileḥ. Mi bbɣen ajeɛbub deg waman uɣalen-d ɣer tbernanin sekkfen-d salayen-d aman. Ur ḥebbsen alamma ɛyan iɣallen, neɣ ḥulfan s wul d turin bɣan ad treḍqen. Mi teɛya terbaɛt a d-tuɣal tayeḍ a tt-texlef, a tejbed alamma yeɛya lbaden.

Ass yemmed lɣimra  tesferfiṭ deg-sen. Mi teḥbes, ibeḥriyen ufan-d cwiṭ n talwit ad walin ayen yeḍran. Ur d-yeggri kra yelha sufella n lbabur ; kulci tesusef-it-id lɣimra d asawen, yeqqen lweɛd d waḍu yedda.

Mezyan gar yibeḥriyen yettnadi anda ara yaf talwit. Sin wussan nutni d aneccef d asali d uwezzeɛ deg waman. Ayen walan akka tura, ileddi-d tiwwura i lexsara yerna iteffi-d aqḍaɛ layas. Acemma acemma aman n wallel ttsummun Skala ɣer zdaxel. Mezyan ur yeẓri acuɣer ttenɛettaben, mi lbabur ɣer taggara-s a yezder. Liḥala-ya terna-d agam n facal i yifadden.

Tura lḥal yenbeddal, iṭij yuɣal-d yettreqriq sufella waman n wallel. Mezyan isakked ɣer lembeɛd, isuɣ :

– Walit ɣer zdat, yettbin-d lbabur !

Ibeḥriyen d tirni, refden-d ixfawen-nnsen, sakkden ɣer lǧiha i sen-d-yesken Mezyan. D tidett. Walan lbabur yettak cbiha i Skala yettmurud-d ɣur-sen. Mazal ur uminen, ugden ṭeglellin s yiṭij neɣ tamuɣli tluɣ ur tferrez gar tidett d tkerkas.

Ibeḥriyen d tirni ḥebsen aqeddic bran i tbernanin, mkuddasen ɣer deffir n wayen i d-yeggran deg lbabur Skala, sikkiden metwal lbabur-a i d-iteddun ɣur-sen. Kra s tuysa yerna-d fell-as kra n lferḥ, ibeḥriyen ttzeqliḍen. Lbabur ileḥḥu-d metwal-nsen.

Kul ɛemmal yettqeddim-d, lbabur yettimɣur gar wallen n yibeḥriyen yettganin deg-s… tura yeqreb nezzeh, ilaq fell-as a d-yesres tiflukin ɣef waman. Maɛna liḥala tesewham armi qrib a tesewḥac, ula yiwen ubeḥri ur d-isejba seg lbabur-a iteddun, a d-imeslay yid-sen.

Mezyan ibat, yesteqsay deg yiman-is :

– Acu ixeddem akka ?

Ibeḥriyen d tirni bajwen. Ulac win yumnen gar-asen ayen yettwali. Kuffren, ttsuɣun. Yiwen isuɣ s lɣiḍ :

– Ttxil-k ḥbes, uɣal-d ɣur-neɣ !

Lbabur s tikli lwayet, iɛedda ur d-yeḥbis ara. Am win yebɣan ad yesqecmeɛ yes-sen. Acemma acemma, ẓẓaren-t yettibɛid. Ibeḥriyen n Skala sikkiden deg teɛrurt n lbabur ireggel fell-asen. Yefka-yasen lweqt ad ɣren isem-is « Tiziri ».

Mezyan yeɣran lqanun n tikli n lbabur deg waman, iqummec, yerra ixef gar yifassen, yebda asmermeg i yiman-is : « Acuɣer yexdem akka, anaɣ yeẓra-yaɣ-d ? »

Michel le breton, yeɛqel tikkelt tamezwarut yeḥsel Mezyan deg lebḥer, yeṭɣar-d ɣur-s, iqummec-d zdat-s, yenna-yas :

– Labud ayen terɣiḍ d wayen iḍerrun deg lebḥer d sin lecɣal xulfen. Ur ttayes ara, akken d-yejba wa ara d-yejbu wayeḍ. Am wass-a a nsu lkas lbira gar yifassen ɣef wakal. Zdi lqed-ik.

Ihuz-as tayett s tiyiti n tegmatt.

Acuɣer ur d-yeḥbis ara ?… Ziɣen ula d Michel le breton, mačči deg lebɣi-s i yella. Lbabur Tiziri asmi yeffeɣ seg lmersa, yerra ɣer tmurt n Gambie anda yesres leqḍen i d-iɛebba, syin yerfed-d tigelmatin i t-yettraǧun. Abrid yelha, allel yerked, bihenfih yewweḍ s amḍiq. Maɛna rayes n lbabur imuger-d aɣilif ur yezmir yiwen ad iqabel. Lehlak tterka tessaɣ deg tmurt. Bab n leqḍen izuɣer-d kra yergazen, sersen-d selɛa deg lbabur Tiziri, syin syin rewlen. Ma d ixeddamen ara d-iɛebbin tigelmatin ur d-yeqqim yiwen din. Ilaq ad igani din alamma yufa-d wid ara d-iɛebbin selɛa yettraǧun. Rayes yeẓra akken siɣzifen tallit i d-ttgelmimen iɣilifen.

Anagar sber i d aḥbib, ulac ara yexdem. Armi zrint tlata n ddurtat s wamek i yɛebba tigelmatin.

Azekka-nni tasebḥit lbabur Tiziri yeqleɛ. Rayes ixuyel sin yibeḥriyen uḍnen; sellawit taglimt tbeddel nnila. Anagar ddan cwiṭ, liḥala sufella n lbabur teneqlab. Tugett yibeḥriyen mmuten. Γef lbabur ulac ṭbib. Rnan kra tegnitt, lmut tuɣ gar yibeḥriyen.

Rayes mi iwala akken, yerra ɣer lmersa i t-id-iqerben. Ugin-as ad yekcem mi d-yegla s waṭṭan ɣef lbabur. Yeffeɣ ikemmel abrid ahat a d-yemlil asellak, ahat a d-afen aḥnin ara sen-yekksen aṭṭan i ten-id-ineṭḍen. Lbabur Tiziri, kra ineǧǧer abrid, liḥala zdaxel-is tettibrik, ibeḥriyen tteɣlayen yiwen yiwen am yizan. Acemma acemma lbabur isenqas arured, ulac aṭas yibeḥriyen ara iḥerken isburen. Tiziri tuɣal am nɛac sedhayen zuɣuren waman d waḍu akken bɣan.

Sufella n lbabur ggran-d anagar tlata yibeḥriyen, ttemɛetnayen delwiḥen sya ɣer da, bernen-d asbur ad weǧhen lbabur ɣer tama tamaddayt. Din xersum yegget rwaḥ d tuɣalin n lbaburat. Qimen kra ad sgunfun, mi tezri kra n tsaɛett anagar yiwen i d-yekkren ; sin niḍen qumcen muten akken. Seg yimar, lbabur Tiziri, teɣna s wučči d waman ḥlawen, yexla s yemdanen. Sferfiṭent deg-s lemwaǧi, aḍu d-ihubben izuɣer-it.

Abeḥri d-yeggran sufella n lbabur yesred, ɣur-s acḥal-aya segmi yeqḍaɛ layas. Tura yettnadi amek ara yesɛeddi tagnitt. Taswiɛt yesla i leɛyaḍ. Yumen ur yumin, d tidett neɣ d targit? Iwenneɛ-d iman-is s uqummic, yesmuzgut ad yeɛqel ma asuɣu-ya yella neɣ yesdebdeb-it yiṭij. Yuzzel ɣer zdat lbabur, isakked ulac, yeḍfer akken rif rif armi d lǧiha tamaddayt. Iwala lbabur Skala ɣer deffir. Ibedd am win yeṭṭef kerraf. Zher-is glan yess waman. Ayen yuḥwaǧ yewweḍ-d armi d zdat-s, iruḥ.

Yettwali iqeclalen d-yeggran deg lbabur iɣef ṭṭfen ddmam kra yibeḥriyen, gar wallen-is ttibɛiden. Allen-is gelment s yimeṭṭawen. Iɣaḍ-it lḥal, iḥulfa teḍra yid-s am unagam nɣan waman. Lbabur Tiziri, itteddu mexlaf amḍiq anda yella lbabur Skala. Yuzzel ɣer lǧiha anda tella tfusett n uweǧǧeh, ɣas akken sellaw s ɛeyyu, yejmeɛ-d ayen i s-d-yeggran d tazmert, yebda idewwir deg-s. Igernen ula i yexdem.

Abeḥri ineggez s lferḥ ; ur yeẓri acu d-yellan, cwiṭ cwiṭ lbabur Tiziri itezzi-d armi d-yuɣal ɣer lǧiha anda llan iceqqufen i d-yeggran deg lbabur Skala. Tura yessal i yibeḥriyen ttsuɣun, ttejtitiḥen.

Anagar Michel le breton, i yeqqimen yettweḥḥid, ur yefhim ayen yettwali. Yeẓra kra yella, maɛna dacu-t ? Iwala belli yeẓra-ten-d tikkelt tamezwarut mi d-yejba. Yefra, yegzem tikti, yenna ula d lbabur-a yezga deg-s uɣilif.

Acemma acemma, zun iḥebbu, lbabur yelḥeq-d, ibeḥriyen slan i snasel uɣur yeqqen l’ancre. Tura tteklen, dayen selken.

Isejba-d ubeḥri-nni, gar yifassen yeṭṭef asawaḍ, isuɣ-d :

– Aql-i iman-iw ɣef lbabur.

Michel le breton, yesddukel ifassen-is, yewwi-ten ɣer yimi, isuɣ :

– Acuɣer ?

– Mmuten akk… s lehlak…

Ibeḥriyen zeɣben, cerɛen allen. Abeḥri ɣef lbabur Tiziri, ikemmel-d ameslay : « Ruḥet-d s tuccfa.

– Ur ḥsiɣ a d-naweḍ, iɣallen-nneɣ fecclen » i s-yerna awal Michel le breton.

Mezyan isuɣ fell-as :

– Acu s-teqqareḍ akka ? Weh liḥala ideg nella tugar tin i ɣ-yettganin. Nek, ad ǧelbeɣ ɣer waman, ma wwḍeɣ a rbeḥ a tafat ma mmuteɣ ad llzeɣ.

Ineggez Mezyan ɣer waman yebda lɛum. Wiyiḍnin ḍefren. Michel le breton, itettrun ɣef liḥala n yibeḥriyen-is, mi d-yeggra iman-is yenna : « Yesɛa lḥeq Mezyan. » Ikemmel ineggez ula d netta.

 

Zdaxel n lbabur Tiziri, lqebṭan Michel le Breton, isuter abeḥri i d-yeqqimen yedder, a s-d-yeddem attafttar n lbabur, anda urant merra tilufa yeḍran sufella n lbabur. Abeḥri yuɣal-d gar yifassen, yegla-d s uttafttar. Imudd-it i Michel, iseḍfer-as-d s wawal :

– Ussan-a ineggura d nek i yettarun ayen yeḍran.

– Ẓriɣ, ur tesεiḍ lxetyar. I s-d-yerra awal Michel le Breton, akken yeɣar deg uttafttar.

Ma d ibeḥriyen n lbabur Skala, yuɣalen tura d ibeḥriyen n lbabur Tiziri, atna bdan kebblen asbur, rnan ttreqqiεen ayen yerẓen.

 

Lbabur Tiziri, yekcem lmersa n Boston. Amɛallem n lbabur yuli-d, ur yeɛqil yiwen deg yibeḥriyen. Michel le Breton yakk d ubeḥri imenɛen si lmut n lbabur Tiziri, uẓan-d ɣur-s, ḥuzan iman-nsen ɣer rrif, qimen, mlan-as tidyanin yeḍran yid-sen. Sersen-d selɛa. Din din fran lecɣal : amɛallem yeqqim s lbabur bla ibehriyen ; Michel le Breton yeggra-d, s yibeḥriyen bla lbabur. Mifhamen Michel ad yuɣal d lqebṭan ɣef lbabur Tiziri.

Ibeḥriyen i d-yeddan deg lbabur Tiziri, s lxiq i d-yersen fell-asen, mi yekfa afḥas deg-sen ṭbib, rran ɣer lbiru anda i ttwaxelsen, rnan wwin-d bermesyun n twaffɣa seg lmersa. Anagar i ten-terra tewwurt n lmersa ɣer berra, yal wa anda yendeh s wul iqeslel ad yekkes jjiq d lxiq.

Ma d lbabur Tiziri, mi kfan, abeḥri n lbabur Tiziri d Michel le Breton, tamacahutt yeḍran, aɛemmer lekwaɣeḍ n lbabur, stenyan, ixeddamen n lmersa zuɣren lbabur ɣer tzeqqa anda ara yettwaneqqa.

Mezyan, ixaq ad yeɛfes ɣef wakal, ixaq ɣef tiddi ɣef wakal. Anagar i d-yeffeɣ seg lmersa, yeṭṭef azeglal  d aqibal.

Iberdan n Lmarikan ugaren wid n tmura anda yerza yakan. Iberdan da, am win yellan maεna ulac, neɣ ulac-it netta yella. Ɛemren s sut, uɣalen am uṭufan yesqerwizen akken imawlan a s-d-ttwilhen, ur tettettun. Iberdan da wessiɛit, ɣezzifit, ččuren s tkerrusin, aḥbas ulac am yiḍ am sbeḥ am meddi, tafat ur tnessi, tiḥuna ldint d tirni. Deg ubrid, mi tecɛel leɛlama tazeggaɣt, tikerrusin ad ḥebsent, a d-ǧǧent azrug, din din ad iɛemmer s yimsebriden. Mi tecɛel leɛlama taḥcicit, bihenfih azrug ad yeɣbu. Akken tebɣuḍ trefdeḍ ixef-ik, alamma tɛuj tɛenqiqt-ik, werǧin a twalaḍ tiqantucin n lbatimat yeɣban deg liɛli zun rant ad xebcent neɣ ad skikḍent igenni. Tudert da di tmurt n Lmarikan, tecba tin n tmacint n lluzin ; siwel tetteddu, ayen yezdin ɣur-s ad iḥerrek. Mezyan yedha s tlelli sway iḥulfa deg temdint-a tageɛmirt n Boston.

Iḍ yebda yettsiɣ-itt, Mezyan iḥus i usemmiḍ i d-yeglan s llaẓ, yuɣal-d d tamendeffirt, yecfa ɣef yiwet n ttberna teqreb lmersa, yeǧǧa-tt ɣer deffir. Yegzem d rray-is ad yerr ɣer din. Tugett n wid i d-iqesden ttberna-ya d ibeḥriyen.

Yeldi tawwurt n ttberna, imuger-it-id lḥuman yakk d zhir irekkmen zdaxel, a s-tiniḍ d iski  n tutlayin, yal lǧens yella din, lebbḍen akk s tmeslayin ur yefriz Mezyan ; hah d tahendit, hah d taglizit, hah d tacinwatt… Mi t-terra tewwurt ɣer zdaxel, yezzi-d s usekkud i ṭablat d ukuntwar, iwala ɣer lǧiha tazelmaṭ lqebṭan Michel le Breton ibedd zdat ukuntwar. Yefreḥ mi d-yufa amsaεef. Yerra srid ɣur-s.

Michel le Breton, izeyyed-as kra deg tissit. S taḍsa, yenna-yas Mezyan :

– Azul a lqebṭan.

– Ah, Mezyan, nwiɣ tɛerqeḍ. Qim a tsuḍ kra.

Yendeh i uqeddac, yewwi-d taqerɛett n ccrab.

– Nek, usiɣ-d ad ččeɣ.

– Ula d nek mazal ur ččiɣ. Tura a nečč jmiɛ. Tesawleḍ i Céline?

Mezyan yedhec isetha. Deg lǧiha niḍen yefreḥ mi t-id-yesmekta ɣef kra yelha. Akken ad yegzem tameslayt ɣef Céline, yerra-yas-d awal s leḥya :

– Ulac kra n tdukli gar-aneɣ a lqebṭan. Nniɣ-ak ruḥeɣ ad kkseɣ jjiq n tikli taswiɛt dehceɣ, brusmeɣ dhiɣ s tzenqatin n tmurt-a.

Michel le Breton yefhem mačči d lεada ɣer Mezyan, imawlan n teqcict ad meslayen ɣef yelli-tsen i yiwen niḍen. Ua d netta yegzem awal.

– Twalaḍ! Mačči am la Bretagne, liḥala-s terked.

– Mačči am tmurt-iw daɣen, liḥala-s tgen.

– Tecfiḍ ɣef ttberna-nni deg la Bretagne, anda nemlal tikkelt tamezwarut ?

– Cfiɣ a lqebṭan. Waqil tzeyyed-as cwiṭ deg tissit ass-a.

– Anagar mlalent wallen-nneɣ, cgen-d kra wawalen seg yimawen, din din nemezg-d, yeḥmel-ik wul-iw.

– Akka a lqebṭan.

– Xaṭi, a Buffalo Bill ! I s-d-yerra Michel le Breton, akken awalen slugluḍen deg yimi-s, mi yeskeṛ. Maεna sebba tamezwarut n temlilit-nneɣ d Céline. D nettat i yi-d-yennan ɣur-k aselkin n ubeḥri ? Ilaq a s-taɣeḍ kra n terzuft. Atan a tefqeε fell-ak.

– D tidet. Ula d nek, riɣ a k-d-hedreɣ ɣef yisurdiyen-a i ɣ-d-tefkiḍ zgelli.

– Amek ?

– Asmi i yi-d-tenniḍ ad dduɣ d axeddam deg lbabaur-inek, sutreɣ-k a yi-teldiḍ le compte din deg la Bretagna. Ur ẓriɣ ara ma teldiḍ-iyi-d le compte neɣ ala.

– Wama ! Amek ihi. Ldiɣ-ak-d yiwen le compte deg la Société Générale. Ata da numru i k-d-fkan.

– Xaṭi, mačči d numru i yuḥwajeɣ.

– Amek ihi ?

– A k-d-rreɣ idrimen-a, ger-iten ɣer lbanka, ma tzemreḍ.

– Awi-d. ma d akarni ceyεeɣ-t i Céline. Nekni s yibeḥriyen ilaq dima a nesεu yiwen n lmukellef n lecɣal-nneɣ ɣef wakal.

– Alamma dmeɣ ayen s wacu ara d-aɣeɣ tarzuft i Céline. I keč, d anwa i teǧǧiḍ d lmukellef ? I s-d-iseggra s wawal d taḍsa Mezyan.

– Ula d nek, d Céline i wekkleɣ. Tura mel-iyi-d amek i textareḍ axeddim am wa ?

– Seg zik ttḥussuɣ s kra ijebbed deg-i, armi umneɣ ttwaqqneɣ ɣer tikli d unagi… seg zik ḥemleɣ tarewla ɣer yimeḍqan anda ulac leswar, anda ssaɣen igran wessiɛen. Zdaxel texxamt, ttwaxnaqeɣ. I keč ?

– Nek, ahat xulfeɣtuget n lɣaci, wid-nni yettnadi ɣef kulci anda ara t-id-afen, ttnadin ula ɣef yiman-nsen. Nek, ttafeɣ deg usikel amek rewleɣ, dacu ara rewleɣ ? Ur ẓriɣ. Akken daɣen i ḥemleɣ ad dduɣ akken ur ttḥulfuɣ qimeɣ iman-iw.   

 

Ḍsan akken i sin. Michel le Breton yenced Mezyan ad aɣen amḍiq ɣer yiwet ṭabla ad ččen.

Mi kfan učči, ffɣen-d. Mezyan yerra ɣer yiwet tḥanutt yuɣ-d kra wučči i teqjunt-is Balka, ma d Michel le Breton iwala yiwet tḥanutt teznuzu isebsiyen, yekcem yuɣ-d yiwen. Asebsi-nni aqdim yerra-t ɣer tcekkart, ma d ajdid i d-yuɣ yewwi-t  yewwi-t ɣer tcenfirin-is. Yenna-yas Mezyan :

– Asebsi-ya mačči am win n Georges Brassens! I s-yenna Mezyan.

– Tura aql-aɣ deg Lmarikan, ad uɣaleɣ am Bufallo Bill. Zwir a nruḥ a nečč.

– Semḥ-iyi a Bufallo, ilaq ad ruḥeɣ a d-seṭleɣ acekkuḥ-iw, atan ad uɣaleɣ nek d l’indien, umbeεd a nenaɣ, keč d nek. I s-d-yerra awal Mezyan s taḍsa tezḍa ɣef tcenfirin-is.

– Ruḥ ihi, ma d nek, a k-rajuɣ deg ttberna ihin alamma tuɣaleḍ-d.

– Akka, ar taswiεt.

Mezyan yebda tikli, mačči kan ɣef unadi n useṭṭal, yebɣa daɣen d iwali amek tga Lmarikan-a yeẓra deg tiliẓri.

 

Tamdint-a, neɣ tamurt-a, i wumi sawalen Lmarikan, tres deg wul n Mezyan. Ama s cbaḥa n lebni-s ; lbatimat εlayit amzun aqermud yettmiẓẓiḍ ad yekmez i yigenni. Alamma qrib a treẓ reqba-k s wamek ara twalaḍ ixef-nsent, ttreqriqent s djaj deg wass, deg yiḍ s tafat d tteswirat udellel. Llant daɣen tzenqatin, lebni-nsent acemma kan i d-yuli seg lqaɛ, am akken itteḥrurud. Mezyan yezga deg tlemmast am umdewwel  yetturar.

S cwiṭ yisurrifen kan, a teffɣeḍ i tezniqt d-tezgeḍ deg tayeḍ. Ilaq azal n rbeɛ n tsaɛett n lweqt d tikli. Maca lxilaf yezgan gar tezniqt d tayeḍ meqqer. Lxilaf deg temɛict, lxilaf deg lebsa, lxilaf deg lɛadat, lxilaf deg wučči, lxilaf deg tikli, lxilaf ula deg lebni.

Deg tzenqatin-a anda yebda adelweḥ Mezyan, lebni-nsent d ajdid, jerdent am uzarig deg temdint. Rif rif n tzenqatin-a, ulint-d lbatimat i d-tebna lḥukuma i yimezdaɣ yenḥafen. Anagar ara tebduḍ a teggareḍ isurrifen zdaxel n lḥuma, a tḥulfaḍ s yiberdan-is εuffen-k, susufen-d deg-k. Γas akken lɣaci iteddu yettaqqal, ma d tudert ur telli din neɣ deg wulawen yimezdaɣ-is. Leḥyuḍ tmezduɣin-a εlayen d tirni ttkacban, cemten, beddlen tirmi s yilefḍan, ugar aya, la fesren-d i tmuɣli, lmizirya i d-yettεerrijen si tal tama, yezḍan am cbak. Ula d tiwwura kifkif-itent, win ur nennum d lḥuma-ya, yezmer ad yeɣleḍ deg tewwurt neɣ deg wannag.

Ziɣen ula d tamurt-a, ɣas akka tuɣ isem meqqer, tucaɛ aṭas, maca lmaḍerrat i d-yersen di dunit, ula d nettat tesɛa deg-sen amur. Llan imakaren, llan imattaren, llan igellilen, llan at iɛebbaḍ yexwan…

Tizenqatin dima neɛcent, ččurent am yiḍ am wass, imdanen deg-sent teddun ttaqqalen, ulac asteɛfu, a s-tiniḍ ur ttɣiman ad ččen, ur gganen. Γer tewwurt umitru a d-temlileḍ acennay, gar yifassen agumbri, ɣef uqerruy dima ires ucapun, ama i cbaḥa neɣ deg tugett ɣef nda, yetturar le country, ɣer zdat yiḍarren-is yesres yiwet tmucwart, i win ihewnen kra a s-t-id-yefk, a t-yesres din. D aya ara k-iɛejben deg tmurt-a, ulac win ara isutren kra deg wayeḍ netta ur s-d-yettarra wayra. Akken qqarent temɣarin-nteɣ n zik, «ttarran lfal».

Akken daɣen ur ilaq ara a nettu, llan daɣen imerkantiyen yettseyyiren lecɣal n dunit, at iɛebbaḍ yerwan, mi ikennec tikkelt tateffaḥt a tt-iḍegger. Akken yura yiwen udamsan : «Limer a d-nelqeḍ ayen yettmiren ɣer yibidunen n leknis d učči, deg tmurt n Lmarikan, nezmer a nesečč tlata n tmura deg Tefriqt.»

 

Cɣel amezwaru i yetteḥririten deg uqerru n Meẓyan: a d-yaɣ učči i Balka, syin d afella ad iruḥ ad iseṭṭel acabuɣ i yulin ɣef yixef-is yezḍan amzun d azezzu. Ilaq aṭas n lweqt i Mezyan akken a d-yaf da aḥeffaf. Mi i d-yufa taḥanutt, yekcem, yesres tacekkat-nni n wučči n Balka ɣe ṭabla yezgan din ɣr zdat, syin yuɣ ula d netta amḍiq.

Da deg Lmarikan, taḥanutt uḥeffaf mačči am tmurt-nneɣ, d taḥanutt i d-yettarwen awal d inilban, tecba lqahwa d utaksi n tjara. Yal wa acu ara d-yeglu d asentel : hah awal ad yefti ɣef twacult, hah ɣef leɣla n dunit, hah ɣef tsertit... Ladɣa, deg tmurt, tlata n tḥuna-ya, ur tezmireḍ a teldiḍ yiwet deg-sent alamma fkan-ak-d ttesriḥ sɣur ukabar F.L.N. acku ttnawalent aṭas awal. Ma d da, yal wa, yeṭṭef amḍiq-is, iletha d kra neɣ yedha s kra, ma d awal ulac, am wid yeggugmen.

Mi d-telḥeq nuba n Meẓyan, yeṭṭef amḍiq ɣef watag. Isetḥa deg yiman-is, mi iwala deg lemri acekkuḥ yulin ɣef uqerruy-is.

Isuter deg uḥeffaf, a s-yekkes tamart, ad yernu a s-isenqes aṭas deg ucebbub-is.

Aḥeffaf, isuter deg-s a d-yekker ɣer yiwen umḍiq akken a s-isired acekkuḥ qbel ad yebdu aseṭṭel. Mi yekfa, isuter deg-s tikkelt tis-snat a d-yuɣal ɣer watag. Meẓyan yuhem deg lqima ttaken i umdan.

Lasel uḥeffaf-a yettmiɛqal d aṭelyan, banen idammen-is ḥman am wid yimezdaɣ n wallel agrakal. Mi yefra cɣel d duzan, aḥeffaf yeṭɣar-d ɣer tmelɣiɣt n Meẓyan, yebda anqac s tmacint.

Γer tama tayeffust n Meẓyan yeqqim yiwen, ufay iheyya-d iman-is ad yekkes tamart. Ma ɣer tɛessast n nuba, llan sin yemdanen. Mi yekfa uḥeffaf d useṭṭel n tamart i ufuyan-nni, yeɛna yiwet tqernit, yeddem-d yiwet tserbiṭ, yesres-itt ɣef wudem i ufayan, imar imar yekkes abalṭun-is amellal, yeddem-d lfista-as, yerwel. Yiwen deg yergazen-nni yeqqimen ttrajun, yekker yeɛna yiwet tewriqt tɛelleq ɣer tewwurt, yebren-itt: yerra-d ɣer zdaxel tira «Teldi», yefka udem yuran «Temdel» ɣer berra. Ma d argaz-nni wis-sin, yezdi-d lqed-is bih bih, yeɛna lmus n tesḍila yesres uḥeffaf, isukk-as i urgaz-nni afayan yeqqim ɣer yidis azelmaḍ i Meẓyan.

Meẓyan, ur yumin allen-is. Yesteqsay ma d asaru i yettferrij neɣ d tidett i yettidir? Mi d-yuki d yiman-is, s lxef ibedd-d, s tazzla yeldi-d tawwurt yeffeɣ qbala ɣer berra.

Mi d-yekcem deg tewwurt n lmersa, yeɛna amḍiq anda yeḥbes lbabur, yekcem zdaxel. Am win imerjejjin, ur yefriq gar targit d tilawt. Isakked-it-id Michel le Breton, yeɛqel kra yeḍra. Ula d netta yuged, yeḥsa kra n diri yella-d, maɛna mi iwala aqerru n Meẓyan, iṭerḍeq s taḍsa. 

Yerra ɣer tqecwalt-is, yeddem-d lus n tesḍila, isuter Mezyan a d-yeṭɣar ɣer ubasan n waman, a s-ikemmel tawakksa n ucebbub. Mi yekfa, Michel le Breton, timelɣiɣt n Mezyan tcelleḥ akk.

Michel le Breton, isuter deg Mezyan a s-ixelles kra tebyarin. Ffɣen-d, rran ɣer yiwet ttberna kemmlen-as s tissit. Armi yedda lḥal aṭas swamek i d-uɣalen. Teddun ttleɣwayen am yijaɛbuben ; wa ur yezmir i trefdawt n wa. Mi yekfa Michel le Breton yiwet n ccna, ad yerfed awal Mezyan nuba-s, a d-yecnu yiwet. Wwin-d akken abrid armi d lbabur.

Akken ittemduduɛ, Mezyan zdaxel texxamt, tneggez-d ɣur-s Balka. Imekta-d tacekkart-nni n wučči i d-yuɣ i Balka. Yerra ɣer wusu, yeḥzen s wayen yexdem.

Anagar yesres aqerruy-is ɣef tsumta, ddunit tettezzi yess, iɛuq-d kra tikkwal, syin akkin yedda deg tnafa d usmekti n Céline. Balka tuẓa-d ɣer yiɣil n Mezyan tesumet-it. Mezyan yettargu igen yezzi-d s yiɣalen i yiɣid, uccen yettqaraɛ deg-s melmi ara d-igen, mi t-tewwi tnafa, uccen ineggez-d a s-yaker iɣid. Mezyan yekkat uccen yettkerric. Iduqqes-d. Yufa d Michel i s-d-itekksen Balka yexneq gar yiɣallen-is.

 

Mi sgunfan kra wussan, bab n lbabur Tiziri, yufa-d yiwen usikel ɣer Singapour. Ixebber Michel le Breton.

Isawel Michel le Breton i yibeḥriyen, isuter-iten a d-zzin i ṭabla, ad qimen. Syin akkin ixebber-iten ɣef usikel-a ajdid, isextar-iten anwa yebɣan ad yeddu d wid ur nebɣi.

Ibeḥriyen, zzin-d i ṭabla, qimen-d seqredcen awal ɣef lecɣal yeεnan akk asikel.

Mi mifhamen, azekka-nni εebban selεa, ṭṭfen abrid ɣer Singapour. Lebḥer ires mi d-ffɣen seg lmersa n Boston. Lḥan akken aman rekden. Mi wwḍen ɣer tilas waman n tmurt Timor, lebḥer yebda ilebbeḍ, lemwaǧi ttserfiqent deg lbabur Tiziri. Ibeḥriyen ur ttakin armi d-ufan iman-nsen zdaxel n lɣimra, abeḥri itezzi yes-sen, Michel le Breton, iceyyeε tiɣri n unadi ɣef slak. Tura walan ulac leslak ma qimen sufella n lbabur. Uzzlen ddmen-d ayen fsusen d wayen zemren deg lecɣal-nsen.

Michel le Breton, am win yebnan ɣef lmut-a, ur yuyis ara, ur iḥerrek kra deg-s. yuẓa-d ɣur-s Mezyan isuter deg-s ad ineggez. Michel ibedd am win yettrajun deg kra a t-id-yaweḍ.

Mezyan iruja armi d dqiqa taneggarut, yeddem-d yiwen umrar, yiwen uqrab yerra deg-s kra n lqec, yeṭṭef Balka gar yiɣallen-is, umbeεd ineggez, yejttuttel ɣef yiwet telwiḥt. Yeddem-d yiwen umrar, yeqqen iman-is yerna Balka d uqrab ɣer telwiḥt-a, yesred. yeẓra ulac ara yexdem.

Abeḥri yettak-it i wayeḍ, mi s-tebra yiwet lmuja a t-teddem tayeḍ a tezuɣer-it. Mi d-yeldi allen-is, yettwali ɣer lembeεd yiwet tegzirt. tuɣal-it-id terwiḥt, teffeɣ-it tuysa d lweswas. Akka yeẓra ayen yebɣun yeḍru, ur yettεeṭṭil iḍarren-is ad rsen ɣef lqaεa, ad yettuhedden.

Yebda lεum ɣer lǧiha n tegzirt. Imi-s yeldi yeqqur s fad, iṭij isezlef-as taglimt.

S εeyyu yeεya, Mezyan ur yufi ara yexdem nnig n nadam. Yeddari ddaw yiwen useklu, yesred, yeqmec allen-is, yettxemmim. Ira ad yekcem deg ṭṭlam, ad yezder ad imager tudert niḍen, tin ideg tuɣ tumert. Isarem daɣen ad yezmer ad ineggez ɣer yidis niḍen anda ara yemlil tudert yecban tudert. Seg uxemmem ɣer wayeḍ armi yedda di tnafa.

Mi d-idekwel, yeldi-d allen. Yesmeḥsis i sut n lmujat yennum yakan deg wacḥal-aya. Iqeddem ɣer ugaraw ibed zdat-s, allen cerεent ṭucnent, wissen ma sikkident, imezzuɣen daɣen, bedden cban wid n tfunast yettwalan deg tmacint tεedda, akken daɣen am usekkud, ula d nutni wissen ma ssalen.

Yewhem ! Mačči d ayen i d-yettqaḍaε usekkud. Mačči d ayen i d-tjemmeε tmesliwt. S rwaḥ d tuɣalin n lmujat, am tid yeggaren azeṭṭa, yettmektay-d lmut, tudert. tamuɣli-s a tettruḥ a tettnadi anda ara d-temlil kra yugaren temɣer n ugaraw. Iḥulfa iman-is, da zdat ugaraw, anect ubeεεuc, xati kifkif-it d wulac. Yuged. Yebda yesteqsay ɣef liman, d anwa-t wa izemren ad iseyyer lecɣal-a yegεamren anect ugaraw-a zdat wallen neɣ ayen i t-yugaren. Amdan da, yestewḥac, ad yeḥqer iman-is.

Ur yumin ayen yettwali. Ma d targit i yettargu neɣ ayen i d-ibedden gar wallen d tidet. Amḍiq-a yesmekta-yas-d, yiwen usaru yeẓra, isem-is « 07 n tedyanin n Sindbad », anda yiwen deg yimdewlen yenna i wayeḍ : « Tigzirt-a tettwaxza, da ara nemmet. »

Yebda Mezyan yettḥeqqiq deg tilawt i s-d-yezzin, yerna yefka tamezzuɣt ansa ara d-yekk kra n ssut ara s-d-yerren tarwiḥt neɣ ara yeglun yes. Yufa-d Balka ɣer uqerruy-is i teqqim, s yiɣil iɣallen i d-yezdi lqed. Isakked ayen akk i s-d-yezzin. Iwala aqrab-nni, yeddem-it-id, yekkes-d ayen yellan zdaxel; lqec yefser-it ma d učči yerra-t ɣer yiwet tqernit.

Deg umḍiq anda yella Mezyan, ɣer deffir iqurreε-it-id wallel ɣer zdat d amadaɣ yecbek s yisettufen yezḍan ɣef yisekla. Γer wallen n Mezyan amḍiq yuɣal d ǧahenama d taḥcicit. Zdaxel umadaɣ-a, ur yeẓri yiwen acu yellan. Ahat iɣersiwen d luluf, wagar-asen win izemren i wayeḍ yenɣ-it, yečč-it, lḥasun d wa i d lqanun n tudert deg yimeḍqan yecban wa. Isakked Balka, yerfed-itt-id, yenna-yas : « Da ulac lfiraq gar-am d nek. »

Mi yesteεfa, yerna yestaf ad iqeddem akkin ɣer zdaxel.

Γas akka yeɣli-d fell-as lweḥc maεna a t-yeɣleb mi tella yid-s Balka, a s-yeḥku fell-as i ikecmen tamurt n Lmarikan s yisem d arusi. Yeddem-itt, isuden-itt s lxiq. Yenna-yas:

– Iḍ-a ugaɣ, kem kan d nek ara nsehher. Ilaq a d-nezdem, atan lḥal yebɣa d yenbeddal. 

Teslek-it Balka, iseftutus fell-as awal. Yettmeslay yid-s s wawal iṭerrez s lḥenna, yettεeyyiḍ fell-as mi yefqeε, yeččur wul-is. Yeẓra ulac ara texdem, maεna yif ma yella yiwen iɣef ara tesṭreḍqeḍ afeqqiε, wala ma tesexzaned deg-s ad yefti am urekti. Iselmed-as a tseyyeḍ, akka ahat a tesleḥ i kra, ɣas ulamma i yiman-is.

Mezyan ur yeẓri ma ad yeqqen taluft-a yeḍran yid-s ɣer lmektub, akken a d-isenser iman-is ɣef lwam. Ladɣa tazwara ɣur-s lxetyar ; ad yeqqim deg tmurt ad yedder ur yettmettat ur t-yettaɣ wayra, neɣ ad yextir tiɣimit deg la Provence, ad iseḥmu amḍiq d Céline. Maεna…

Asfel-is yehlek tilelli. Seg zik netta d anadi d usteqsi, mi d-ldint tewwura, yekcem ɣer unagi. Ula d leqraya yextar senεa yezdin ɣer unagi. Ata acu i t-id-isawḍen ɣer tegzirt-a. ilaq-as ad inadi tura deg yiman-is anda ara yaf cwiṭ n tebɣest d laεqel ma yebda yettayes.

Yeddem-d kra yesɣaren isuli-d yes-sen azemz akken ur iεerreq fell-as lweqt. Iḥetteb ussan iεeddan i d-ibennun durtat, durtat yettuɣalen d aguren.

 

Ass-a Mezyan iεezzem, d ray yegzem ad iqeddem, ad inadi ulamma ɣef tiqqit waman. Anagar yekcem zdaxel umadaɣ yestewḥec s ssut i d-yettuɣalen ; din din tugdi teɣleb fad. Yuɣal-d d tamendeffirt, yufa-d sebba s εeyyu. Yenna, aman anda bɣun maren taggara-nsen d allel. Tura ad yesber, azekka ad yeddem rray.

Azekka-nni tasebḥit, iqeddem s kra n lmitrat zdaxel umadaɣ. Din imuger agama n tidet, ula d riḥa txulef tin n umḍiq anda yella. Mi yezger i yiwen umḍiq yemcubbak s uɣanim ɣezzif nezzeh, win ikecmen zdaxel-nsen a d-ibin zun ata zdaxel lḥebs. Mi yedda akin cwiṭ, yemlal-d isekla ɣezzifit zḍan s uḥcic, ɣef yifurka εlulqen ibeεεucen yal senf, yal wa s lfakya-s. Imazzeḍ ɣer yiwen useklu yejbed-d s lemḥadra lfakya-ines, sɣa ad yili din kra n uzrem yeffer, yeẓra deg yisura izerman n da ur reḥmen ara, m’ur k-yeqqis a k-yeεṣer. Mezyan yesteqsay anwa amexlul izemren ad yedder deg umḍiq yecban wa, nnig yiɣersiwen. Yedhem zdaxel umadaɣ armi qrib a s-yeεreq ubrid ansa i d-yekka, yerra aḍar yuɣal-d ɣer wanda igen iṭazri. Ula d iṭij imal ɣer uɣelluy.

Tignewt tεemmer-d, Mezyan yebda yettnadi anda tell akra n lḥila a tt-id-iεemmer d aman. Din din lḥal ibeddel, lehwa tebda tekkat. Mezyan yekkes εeryan, akken ad isired, yerfed aqerru-s ɣer yigenni ad isu deg lεin n yigenni. Ur teḥbis lehwa armi d tameddit, ma d lḥal ur semmeḍ.

Deg yiḍ i d-yernan, Mezyan yessaɣ times yesred, ma d Balka tebda aseglef. Mi tezri kra teswiεt, Balka teḥbes aseglef. Yeṭɣar ɣur-s Mezyan, yufa-tt tesred, yesferfed-as ma yella kra i tt-id-yeqsen. Deg uslaf i s-yeslef sufella n teglimt-is, yemlal-d d yiwet tsegnit tenta-yas. D kra yiwen i tt-id-yewten. Mi d-yerfed aqeruy-is ad isikked, iwala kra yemdanen s talaba txulef tin n tigduda tamirant, zzin-as-d, ḥebbun-d, leḥḥun-d ɣur-s. Wwḍen-d zdat-s, s lemḥadra, imezdaɣ n tegzirt-a refden-t ɣef tuyat-nsen. Mezyan imaẓẓed yerfed-d Balka d uqrab-is. Kra teddun, yettlaḥaq-d ssut n uεemmer n wurar.

Ddan yes akken armi d tqintuct n tegzirt. Deg taddart-a, ma nezmer a nsemmi i kra yiqiḍunen-a yulin akka, imezdaɣ bdan alhaḍ, tezzin-d i yiwen ukursi, tezzin-as-d ceṭhen ; heyyan-d tameɣra. Mi ten-id-ẓran, imezdaɣ-a, yerran anagar yiwen uceṭṭiḍ ɣef tuzuft-nsen, d aya i d talaba sεan, wexren, sekren-d yiwen uzrug ansa kkan rebεa yemdanen-nni i d-iεebban ɣef tuyat Mezyan. Sersen-t ɣef yiwen watag, i d-neqcen seg usɣar. Din din sin yemzerbiben n teḥdayin, qrib εeryan ula d nutenti, zzint-d i Mezyan. Γer yiwet ljiha, sin yemdanen, yiwen wesser wayeḍ meẓẓey, rran ɣef yiri ibrenyas, refden iɣil-nsen, din din kulci yeḥbes. Γas akken yedhec deg wayen yettwali anagar deg yisura, maεna yeqqel amendad i Balka yersen gar yifassen-is ; tɣaḍ-it.

Irgazen-nni i t-id-yeddmen, sersen-t-id, εnan awessar-nni d yilemẓi-nni, ula d nutni uẓan-d ɣer Mezyan s wannuz. Refden-d aqerruy-nsen wehhan ɣer terbaεt, din din bdan tameɣra.

Ma d Mezyan yerfa s wayen yeḍran d Balka, isuɣ : « A lqum aneggar ! A wid ur nuklal tdert !... »

Aseḥḥar-nni am win ifehmen acuɣer yefqeε Mezyan, iger afus-is, yekkes-as Balka gar yiɣallen-is, yesmar-as kra tmiqwa, a win yeẓran wacu, ɣer uqemmuc-is. Imar kan, Balka tebda tettḥerrik, aqerruy-is, tettnazaε. Mezyan yuɣal-d ɣer laεqel-is, yerked mi yeẓra ur temmut ara.

Rebεa-nni yemdanen i d-yeddmen Mezyan, rran ɣer yiwet tqernit, suffɣen-d yiwet tlemẓit, zuɣren-t ɣer yiwen umḍiq, iban yettwaheyya-d i tmenɣiwt. Mezyan yefhem d taqcict-a ara nɣen d lehdiya ɣef tiwḍi-ines gar-asen. Mezyan yeḥsel : ad yeqbel neɣ ad yenker cɣel, acu ara yerbeḥ neɣ ara yexser ?

Awessar-nni d yilemẓi bdan dduεat, wiyiḍ ttεiwiden-d deffir-sen. Mi sawḍen tilemẓit ɣer umḍiq, weǧhen-as udem-is ɣer lqebla, aḥjaju n tmes yessaɣen deg tlemmast n ubraḥ, yettirriq ɣef teglimt n teqcict-a yecfen s tidi.

Awessar-nni, yeṭɣar ɣer tlemẓit s tama n deffir, deg ufus yeṭṭef ajenwi. Lɣaci yeḥbes cna. Kra teswiεt kan, kulci yefra. tessaɣ riḥa n uksum yeknef. tilemẓit-a icebḥen zgelli tura d iɣessan kan i s-d-yeqqimen.

Yiwen yiwen, lɣaci bdan ttnejbaren. Ma d Mezyan werjin yenwa kra wass ad yedder liḥala yecban ta. Mazal ur yumin ayen yeḍran ; ibajjew. Γas akka yeɣra ɣef lecɣal-a, maεna mačči kif kif m’ara teɣreḍ kra neɣ ad yeḍru zdat-k.

Uẓant-d ɣur-s tlata teḥdayin, ṭfent-as afus ɣer uqiḍun i s-d-heyyan.

Ata amek yebda iḍ amezwaru n Mezyan deg tegzirt-a d lqum-a. Yerna iwala mačči d aneggaru, mi t-sɣamen ɣef watag am ugellid.

Win d-tejleq tegzirt-a i yimeḍqan niḍen n lqaεa, a s-tini « Mreḥba lεeslama » fiḥel ma terna-d « ruḥ di lehna » ; a ternu a tt-tmudd i lqum-a izedɣen deg-s.

Γas akka lqum-a ttqamen yes, ma d Mezyan iḥulfa iman-is yettwaḥbes deg lḥebs ur nesεi sqef. Yebda yettxemmim amek ara isellek aqerruy-is seg lqum-a, izemren, ma feqεen, a t-gezren, ad ifak deg teccuyt ara d-heyyin ɣef sebba-s. mezyan iwala lecɣal i tezzin da, maεna ur yeqbil ayen akk yellan. Ula d netta yesεa ara d-yini. Yefra d yiman-is ɣas ulamma tigzirt-a ur teqqar « ruḥ di lehna », ihi, a d-yaweḍ wass anda d netta ara yinin  tegzirt d lqum-a izedɣen deg-s : « Ǧiɣ-awen-d talwit. »

Acemma acemma, Mezyan yelmed kra yimeslayen n lqum-a. Aεni tugett n tmeslayt-nsen d awehhi, d aya i s-isasehlen almad-is.

Di tazwara, Mezyan yerra lbal i lecɣal xeddmen s tidett. Yufa-d belli tugett wučči-nsen itekk-d seg lebḥer. Da i d-yufa yiwet n lεada n syaḍa tecba tin yettilin di Muritanya. Mi ffɣen ibeḥriyen sufella n teflukin-nsen, anagar ara lḥun kra n miles, a d-dmen tihrawin, ad kkaten yes-sent sufella waman. Cwiṭ kan akka n tegnit, a twalaḍ ɣer lembeεd idenfilen zuɣuren-d deg lḥut ɣer ljiha anda zgant teflukin. Imar imar, iseyyaḍen ad bdun ajemmuε n yiselman.

Mi d-yewwi lexber Mezyan s lqima i t-qeymen, seg yimar ur yerxa ara i yiɣallen. Yuɣal am win yettusayalen, ilaq ad yerr areṭṭal. Yebda iselmad-asen ula d netta ayen ɣer wanda wḍen medden. Amek ara bnun ixxamen seḥḥan s tallaɣt d udɣaq, mačči s uḥcic kan, iselmed-asen amek ara afen aman, amek ara ten-ḥerzen i tallit taɣurart, iselmed-asen ur tetten aksum alamma yewwa, yekkes-asen kra n lεadat ur ten-iselḥen tura, iselmed-asen amek ara d-senεen tiflukin, yekkes-asen lεada n tmenɣiwt n teqcict tis-snat ara d-ilalen, teddunt d tislatin i yedrumen niḍen, i sen-id-yettaken aṭas n tikci…

Kra irennu da, tettzid lqima-as, maεna Mezyan yenna akken bɣuɣ staḥlaɣ da, taggara-s ad nejbareɣ ɣer tmurt-iw, ihi aql-i cbiɣ aneḥbus. Yeddem taflukt, yerra Balka gar yiɣallen-is, yebda tikli deg tlemmast ugaraw.

Mezyan yeẓra cɣel-is ur yettfakka ara d lqum-a, maεna yella wayen i s-d-isawalen anda niḍen. Acu kan, i udrum-a yefka-yas-d ayen ɣef wacu yezmer ad yawi ad yecfu wallaɣ-nsen.

Γas akka, yeǧǧa-ten s wul yezmek, maεna ayen yexdem, yettwaqenneε belli ilaq. D aya i yesεa ad yexdem.

Mi qrib ad yeɣli yiṭij, ɣer lembeεd gar ugaraw d yigenni, yezga-d yiwen uzarig d azeggaɣ. Yecba times deg yiḍ ɣef tqintucin n yidurar. Mezyan isikkid deg-s akken ixaq ɣef dunit. Taswiεt kan yettbin-d ɣer uzarig-a am wakken d taneqqiṭ d taberkant.

Akken i d-tettqeddim tneqqiṭ-a, akken i tettimɣur armi tuɣal gar wallen d lbabur.

 

Γer lembeεd, iban-d yiwen lbabur yebda yettcerrig deg ugaraw. Walan-t-id, bernen-d ɣur-s. sulin-t-id, fkan-as slam. D ayen yettkel yeslek.

Beddlen-as lqec, rnan-as-d yiwen tduli, wehhan-as anda ara yerr ad ibeddel. Mezyan ar tura ur d-yehdir, ɣer yibeḥriyen ur t-id-friqen ma d amdan iraεen deg lebḥer neɣ d amezdaɣ n tegzirin yezgan din.

Isared, fkan-as-d ad isu lkas uyefki s kra tziḍanin d tqerεett n waman. Mi yekfa, yezdi lqed-is, isuter-iten ad isikked tikkelt taneggarut tigzirin-a anda yekka aṭas n tallit fiḥel ma yebna fell-as. Di berra, abeḥri yekkat-it-id, s yiwen ufus yeṭṭef deg derbuz, wayeḍ yeṭṭef yes Balka. Yettwali deg tegzirin ttibεident. Sufella waman ttbinen-d kra tecriḥin n yiqirniḍen. Mezyan yenna : « D wa i d lemεalim belli εeddan-d sya igemumen.

Yusa-d ɣur-s yiwen ubeḥri, ixebber-it belli isuter-it-id lqebṭan n lbabur.

Deg lbiru, Mezyan iwala lqebṭan. D argaz meqqer deg laεmer, claɣem am wid n lqebṭan Michel le Breton, talaba d tazegzawt, tacacit tres ɣef uqerru. Mezyan mi t-yeẓra, yezwar netta yesteqsa-t : « Acu-yaɣ ass-a ? »

Mi s-d-yerra awal lqebṭan s teglizit, Mezyan yefhem belli yekka deg tegzirt rebεa yiseggasen. Mezyan ur inul ara taqerεett-nni waman, yerna isikkid zelmeḍ yeffus. Lqebṭan yefhem, isawel i yiwen ubeḥri yegla-d s tqerεett n crab n Bordeaux.

Lqebṭan, yeddem taqerεett yeldi-tt, yesmar-d. mi yeswa llkas-is Mezyan, yeddem taqerεett yeɣra isem-is.

– Ugaɣ tesneḍ-as i crab ?

– Xaṭi, tesmekta-yi-d aṭas n lecɣal.

– Di Fransa i telliḍ ?

– Seg temnaṭ-a i ffɣeɣ tikkelt tamezwarut, ar wass-a ur uɣaleɣ.

– I tura, tesεiḍ ḥed din, deg Fransa ?

– Yella ih. Maεna mačči deg Bordeaux.

Kra ihedder lqebṭan, Mezyan imekta-d Céline, izedɣen deg umḍiq iɣef Mezyan ur yebni kra. Tura yeẓra, yefhem awal i s-d-yeǧǧa Michel le Breton. Win anda i s-d-yenna ilaq a d-teǧǧeḍ yiwen lmukellef fell-ak ɣef wakal. Tura iwala yella yiwen yettraju deg-s. Akka cɣel-nni n tayri, yellan yakan gar Céline d Mezyan, ur nefri ahat tura ad ikemmel alamma yennul taggara.

Mi yekfa Mezyan lecɣal d tedbelt n lmersa, yeṭṭef tamacint srid ɣer les Antibes, ad yesteqsi ɣer lqahwa anda txeddem Céline, ahat a tt-yaf din. Mi yekcem, isakked ɣer ukuntwar, tban-d Céline, yefreḥ. Ula d nettat, mi t-twala tduqqes am tin ur numin. Tneggez-d ɣur-s, tεerrej fell-as, tesuden-it acḥal tikkwal. Tebren ɣer umεallem iwehha-yas a truḥ :

– Ruḥ a yelli, ass-a d nek ara d-ixedmen deg umḍiq-im.

– Saḥit.

Ffɣen-d akken i sin, afus deg ’fus, bdan tikli s axxam. D ubrid Céline tekcem ɣer yiwen Monoprix teqḍa-d ayen a d-theyyi i Mezyan d nettat d učči.

Mi wwḍen, teldi tawwurt n uxxam i d-yeqqimen d ilem. Céline terra ɣer tnawalt a d-theyyi kra wučči.

– I baba-m ?

– Yensa.

– Semḥ-iyi ur d-wwiɣ ara lexber.

– Amek ara d-tawiḍ lexber, keč ula d tikkelt ur d-sawleḍ, ɣas ulamma a d-testeqsiḍ fell-i ! I s-d-tenna acemma s zεaf.

– D aya i yi-d-yenna xali-m. Maεna d nek i d lɣaleḍ.

– Ulac fell-as, mi d-tuɣaleḍ kan.

Ineɣmasen uran-d akk ayen yeḍran yid-wen, kul wa amek iwala tadyant. Atna din yeɣmisen-nni jemεeɣ-ten. Γer-iten twalaḍ ma yella d tidett akka i teḍra yid-wen. Tmudd-as-d yiwet tqettunt n yeɣmisen.

Mi zrin kra wussan, ineɣmasen yakk d radyuwat d tiliẓriyin, slan yes, jebbun-d yiwen yiwen suturen-t a d-yeḥku tamacahutt yeḍran d lbabur. Yesber ayen yesber, umbeεd yenna i Céline :

– Akken walaɣ, ur nezmir a naf lehna da.

– Γur-k, maεna acu ara nexdem ?

– A nali ɣer Paris.

– Werjin, ad ǧǧeɣ axxam, akka iman-is !

– A nali ɣef kra wussan, a neseεreq iman-nneɣ, mi terked liḥala, a d-nuɣal.

– Cwiṭ kan akka, isuni tilifun.

Céline, tekker, teddem :

– Allu !... ih atan da.

Tesres tilifun, tenna i Mezyan :

– D keč i d-suturen.

– Allu !...ih…anda ?...ih…melmi ?... ar tufat.

– D anwa-t wa ?

– D yiwen umεallem n teẓrigin seg Paris.

– Acu yebɣa ɣur-k ?

– Yebɣa a d-isiẓreg tadyant yeḍran d lbabur Skala.

– Ẓriɣ d ta i d sebba n rwaḥ-ik bla tuɣalin.

 

 

 

 

Retour en haut

Numéro 61     Janvier 2013

L’ étude :

 

 

 

Scènes de vie agricole

Extraits de Boulifa

 

transcrits et traduits par Madeleine ALLAIN

 

PREFACE

Cette plaquette est la présentation d'un extrait du livre  « METHODE DE LANGUE KABYLE, cours de deuxième année, étude linguistique et sociologique sur la Kabylie du Djurjura ». Texte zouaoua suivi d'un glossaire.

De ce livre, édité en 1913, aucune  traduction, à notre connaissance, n'a été publiée.

L'a u t e u r, S i Amar  Saïd BOULJFA, est né vers I87O à Adni, groupe de cinq  v i l l a g e s des Ath Yirathen, une des plus importantes tribus de la Grande Kabylie.

Ces villages sont situés sur les derniers contreforts qui surplombent la plaine du Sebaou, non loin de l'embouchure de l'oued Aissi. Cela explique la s it u ation à la jonction de la montagne et de la plaine à laquelle  i l fait allusion.

Instituteur en Kabylie, puis chargé à la faculté d'Alger, de l'enseignement du kabyle , Boulifa a été un pionnier. Comme l'a écrit le regretté  J.M.Dallet : «  Pour sa propre langue  il semble avoir fait le premier un effort d'analyse rationnelle avec les moyens et les méthodes de son temps ».

Il s'est intéressé aussi aux divers parlers berbères, notamment au cleuh marocain, dont il a édité des textes.

Les questions historiques l'ont également attiré : outre quelques notices et rapports, il a écrit un gros ouvrage : LE DJURJURA  A TRAVERS L'HISTOIRE .

La méthode de  LANGUE KABYLE ,540 pages, est d ivisée huit chapitre s très inégaux:

Çhap. I : KABYLIE ; autrefois ; aujourd 'hui; division politique et administrative; village; kanoun d'Adni,  27 pages

Chap.II : AGRICULTURE

- labours d'hiver

- labours de printemps

- travaux d'été

_ travaux d'automne

- travaux d'hiver.        190 p.

 

Chap.lll: INDUSTRIE ET COMMERCE : tissage; forge et bijouterie ;l ' h a b i ta t i on,  l 'échange. 27 p.

Chap. IV : LA FAMILLE

-jeunesse (naissance, circoncision, premier marché)

- adolescence (majorité, mariage)

- v i e i l l e s s e (funérailles,)  41 p.

 

Chap. V : PREMIER LANGAGE DE L’ENFANT et c r i s d'animaux 6 p.

Chap. V1: JEUX: noms et description de 23 jeux d'enfants 37 p.

Chap.VII: TEXTES DIVERS: alimentation, contes. 12 p.

Chap. VIII: SPECIMEN DE CORRESPONDANCES.  5 p.

Par cet extrait de la table des matières, on peut juger  de l'ampleur des sujets abordés : c'est toute la vie familiale et sociale qui se trouve dans ces pages.

 

CHOIX DES TEXTES

 

Nom avons pris dans le premier chapitre  les t r o i s pages d'introduction. Tout le reste se situe dans le chapitre deux, entre les pages 31 et 96 de l'original, avec de larges coupures. La pagination dans la marge renvoie au texte de Boulifa.

Les mots kabyles précédés d'un astérisque se trouvent au lexique (cf 90  ), qui reprend des extraits du Glossaire de Boulifa.

Le chapitre deux , le plus important ( 190 pages sur 345 de texte ), se présente comme un dialogue familier à bâtons rompus et p l e i n d'humour entre un c u l t i v ateur et l ' i n s t i t u t e u r du  v i l l a g e . C e l u i - c i , fr a n ç a i s ,apprend le kabyle et s’intéresse à toute la vie du pays. C'est dire que le genre est un peu factice.

D'autre part il y a de nombreux et longs discours, des redites. Malgré cela le dialogue  ne manque ni de charme ni d'intérêt.

Je laisserai à d'autres le soin de faire la critique de la langue de Boulifa mais je puis dire qu'elle m'a été agréable à la lecture.

Par contre sa transcription, bien que fidèle pour un grand nombre de notations notamment les dentales (spirantes, occlusives et emphatiques) présente des imprécisions que j'ai interprétées au mieux en essayant d'être aussi fidèle que possible à l'original.

Pour ces interprétations je me suis appuyée sur l'étude de André PICARD, «  Textes berbères dans le parler des Irjen »,I958

Ce travail sérieux et précis a été justement réalisé sur le parler des villages dont est originaire

Boulifa : J'ai pu aussi faire quelques vérifications avec des informateurs de ces village s mais ,

n'ai pu revoir intégralement le texte avec eux.

L'ensemble est cependant assez sûr pour permettre de juger la valeur et l'intérêt du livre, sa langue

et donner peut-être envie de continuer...

Madeleine Allain.

(Sr. Louis de Vincennes)

 

 

Pour télécharger toute l’étude, en fomat PDF, cliquer sur :

SCENES DE VIE AGRICOLE.pdf  FDB, N°123, 1974

 

 

Retour en haut

Numéro 61     Janvier 2013

L interview :



 

 

 

 Retour en haut

Numéro 61     Janvier 2013

 

Larticle :

Iman yesmirjiḥen di lxelwa n tudert

Sɣur Ait Slimane Hamid

Dépêche de Kabylie  04/06/2012

 

 

« Ddunit bḥal tiddas yal yiwen lḥirfa-s win ur neẓwir yenza yixef-is ilul-d lɛebd yettwaqqes lehna tettwakkes-as s yimeṭṭawen i d- yeldi allen-is ».

Ifyar –agi n Lunis Ait Menguellet sersen aḍḍad ɣef ljerḥ yeqqazen iman n yal ales, seg wasmi i tebda txelqit ɣer wass-a . « Nekk » yellan d agellid ɣef tnefsit n yimdanen - seg wass amenzu deg ara d -nlal armi d ass aneggaru deg ara nemmet- yezga yekcem deg tuttriwin ur nesɛi tilas : acu i d tudert ? Ansi i d- nefruri ? Amek i d udem n yiman ? Acu i d taggra i yurǧan yal yiwen seg-neɣ deffir lmut ?

Amek akka i d- yettban lebḥer deg yettɛummu yiman n umdan yezgan yeḥcer ! lemwaji yettawin « Nekk » n yal yiwen ɣer tizrugin n watwar ddan-t d snat n tɣawsiwin : talalit akked tmettent. Uqbel neɣ akkin n snat n timsal- agi ḥedd ur yeẓri acu yellan neɣ acu ur nelli. D ahdum n wannect-a i d-yeslalayen ahat ifyar-agi :

«ttwaṭfeɣ di tcerket n zzman arekti giɣ ur yuli kra xedmeɣ sfesden-t wussan leslaḥ-iw yezzi-d fell-i urareɣ s wayen iyi-d- iṣaḥen ma d ddunit turar yess-i »

Tudert d urar , lmut d leqrar ! Tudert( ɣer wid yettmeyyizen) d asayes deg yal taɣawsa, tesɛa sebba n tilin-ines. Ulac ayen yellan iwakken kan ad yili. Agacur ur yettiki di lleɛb n tudert akked lmut. Kra yellan nnig n wakal neɣ ddaw wakal d aɣebbar neɣ d amuddir yella s lɣerḍ , yella s lmeqṣud . Yeqqar Milarepa : « asnulfu n wallaɣ yugar iferdisen yettnemḍaren di tignaw ». Tidet !

Gar kra n yiliwen yeddren( les êtres vivants), amdan deg wakken (yernu ala netta) yekseb tafrit, yeɣli di tefsit n yiɣblan, yemderkal ɣef tuffirin yeẓḍan aɛdil n tudert ɣef ufeggag n lebda. Tikwal, amdan, ikennu i lweɛd acku tiririt ɣef yisteqsiyen iceblen allaɣ-is, urǧin frant. D awezɣi ad yenser lejwab uqbel tuttra ! Tikwal( deg wakken yettef-d iman-is icuba tadla gar waccaren n tudert) yettɣawiɣ , yesgerwil tikta-s amer ad yerr iɛewwiqen yesden ɣef tasa-s ddaw taɣzint-is ! ifyar i d- yefɣen seg yimi n umedyaz d inigan ɣef traḍ asemmaḍ yellan gar « Nekk » d yiman :

« zgiɣ lliɣ d aɣawaɣ ttɣewwiweɣ ɣef kra yellan ur ḥudreɣ widen sneɣ tɣaḍ-iyi tinna iyi- yurǧa tuttriwin tezzint deg walla afray-nsent ur d- iban».

Di dderz n wawi terreḍ yekkren gar yixf d yixf-is, annar( ul d tasa) yuli-t uɣebbar yesfilliten i nger(ayen iwumi neqqar taggara n zzman). Amedya( n trewla ur nenfiɛ bab-is) ifyar-agi n Codex Regius :

« iṭij ad yebrik akal ad yebleɛ deg waman ad xsin yitran yettmecɛulen ad neqḍen deg yigenni yulwan abbu ad yali d asawentimes ad tezher tirni ijujaḥ-is ad mecḥen kra yellan ».

Imcegɛen n laxert ufan nnuba i userwet, acku, ticki yegrareb ubrid wicqa ma iḍfer-it usyax !

« Nekk » yellan d imiktil n yiman , yesmirjiḥ ɣer tussna d war tusna. Ameyyez xas ma iferru kra, tuget n lawan i d- irennu d urfan iṛuḥ ur neẓri ayen texmet di lḥebs deg i tt- tekbel ṣṣura. Gar sin n yiberdan, yiwen iwulem : tikli metwal anda yebɣa « nekk » neɣ askucendew ɣer wanda yella lebɣi( azamul n talwit) . Maca, ṛṛay d amur, tilawt d amur -nniḍen. Wid ijerben( uzzu n yixf) ẓran belli yal afran isenned ɣef ẓẓur , yal tarewla teḥwaj aseɣres di kra di ṣṣura ! Andaf n ṛṛuḥ d win i d isem-is ! Ahat daymi tucḍa ɣer tiggugemt d tin i yesmendigen izemniyen akken ad inin ugar n wayen i d- tessuter tmenna :

« mačči d asefru iyi-ihwan d ancad i d- yenced iman-is mačči d tameɣra i yellan d leɣbayen-iw i d lqut-is mi ɣunzaɣ lehḍur dayen yebra-d i tseddarin-is » .

Yettban yifezqi n uɛewwiq deg yettal yiman. Ur yezmir ad iḥerrek ur d -yufi ixef –is deg uglugel. Asrugmet n yiman yecba tiɣri n taḥbubt mi ara d- tenɣel. Trad uffir yekkren gar-as akked « Nekk » yecba times ur d- nefki dduxan ulamma ajajiḥ-ines yesseknef kra yellan d taxlijt di tfekka. Ulac tarewla zdat lmeḥtum ! Yeqqar René Guénon : « azamul yettɣima, maca,, ticki taɣzint terra aḍar, yettuɣal( uzamul-nni) d tlaɣa tilemt ». Mi yeddukkel lḥir akked ustehzi, ttemyekrafen yiḍarren, ttin yiberdan xas akken inig s anda nniḍen yesmirjiḥ zdat lebɣi ! Yesmermic i wul akked tasa ! Yeqqar Jalal El Din El Rumi : « beṛṛa n yiman-ik ? Inig am wa ad k-yawi ɣer wanda yezdew yixf-ik, ad yerr takka n yiman-ik d aɣebbar n uwraɣ ɣef yettnaɣ di lebɣi-k».

Akken yebɣu isud umdan imezzuɣen-is, neɣ yessebɛed allen-is ɣef tuttra iceɣben tidmi-s, ur yezmir ad yessenser seg ubeḥnuq seg yeẓda uglim-is. Iman d aḥric di « Nekk » ḥed ur yezmir ad ten-yessenser. Mi tebɛed tmuɣli, rqiq wayen i d- yettuɣalen, mi qarbent wallen yestewḥac wayen i d-yettlalen. Di tegnatin( am ta) n cekk, asefru yettenjaɛ taluft :

«yufa-yi-d( usefru) d akal heggaɣ igemmu weḥdes weḥdes ur yeḥwaj ara ad t- sweɣ mi semḍeɣ netta iḥelles d acercur iwumi ur zemreɣ d tiregwa yenǧer deg yiles ».

Tudert d azrem bu tsuqas ! Asif deg yuzzel lawan ur yenǧir ɣef twenza laman. Leqlam ma yura, aḍu yezwi tira. Lmaɛun ma yekrez akal , tikli ad tessed. Allen ma runt, itij yeswa aman( n yixf) ɣef leḥnak. Ilul-d umdan asmi akken tesmirjiḥ tilin ɣef timiṭ n yilem. Imraren si yeẓda ṛṛuh ččuren d tiyersiwin. Talalit tezwar lqeṛh ɣef lferḥ, tamettant tezwar ɣef lferḥ. Maca, allaɣ( xas yiɣil yufa) ur yerkid s wannect-a. Yeṣɛeb usekkud di ṭlam, ulamma asules d tagnit yezwaren tayeḍ. Azabuq n tizumna akken yebɣu lqay, taggara-s d yiwet :urar d urar awidukan ad as- yeg yixf ilugan i d as- ilaqen . Qqaren imenza( wid i d- yecfan i tlalit) : d asefru i d ddwa n tlufa . Amedyaz( ahat yella uqbel talalit) netta yenna :

« ssefreɣ ɣef usefru ssefraɣ asefru d liḥala- inu kerheɣ asefru ssefreɣ kerheɣ yakk tudert-inu bɣiɣ ad cnuɣ ɣef tin ḥemleɣ

fell-as kan i yelha usefru ».

 

Ait Slimane Hamid

Dépêche de Kabylie  04/06/2012

 

 

 

Retour en haut

Numéro 61     Janvier 2013

L’ interview :

DJAMEL AREZKI, ÉCRIVAIN :

    «Ceux qui veulent enterrer tamazight peuvent déchanter »

 

  entretien  par Hafit Zaouche in Le Courrier d’Algérie du 09 septembre 2012


Djamal Arezki est né à Tazmalt en 1966, Inspecteur de français à Bouira et enseignant de tamazight à l'université de Bouira

.
Djamel Arezki est aussi un écrivain de talent.


Rencontré lors de sa conférence-débat qu'il a donnée à Aokas à l'invitation de l'association culturelle «Rahmani Slimane» de cette commune balnéaire de la wilaya de Béjaïa.


Djamal Arezki a bien voulu se confier au courrier d'Algérie… Écoutons-le :

 Question : _Vous avez présenté à Aokas, à l'invitation de l'association culturelle « Rahmani Slimane » de cette commune balnéaire de la wilaya de Béjaïa, votre oeuvre Akal d wawal qu'évoque-t-elle justement ?

Réponse :_Akal d wawal, la parole et la terre, est un recueil de nouvelles, rédigé entièrement en kabyle. Ce livre de onze courtes histoires fictives se veut un recueil de la sagesse du terroir, des anecdotes à visées parfois didactiques. C'est aussi un recueil à vocation purement pédagogique puisqu'à l'origine, je l'ai écrit à des fins pédagogiques pour pallier le manque en typologie de textes scolaires. J'ai, par exemple, introduit les différents types de description : descriptions statique, itinérante, historique et contrastive, qui figurent par ailleurs dans les programmes scolaires (Moyen et Lycée). En filigrane, je voulais aussi contribuer à sauvegarder de l'oubli certains récits de la région de la Haute Soummam, certains mots (vocabulaires) qui ne sont plus d'usage puisque les supports qui les portent ont disparu dans certaines régions. Je fais allusion aux outils de l'agriculture ancienne qui sont progressivement remplacés par d'autres plus récents. Mais pas seulement. Quand l'outil disparaît, le mot qui le désigne disparaît avec lui malheureusement.

Q : _ Comment vous est venue l'inspiration pour cette œuvre ?

R : _ Et bien, tout jeune encore, je rédigeais, à ma façon, certaines histoires, j'en retenais d'autres. J'ai baigné dans un milieu à forte tradition orale.J'ai beaucoup appris de mes grands-parents, des personnes âgées de mon entourage. Avec le temps, j'ai pris conscience de la nécessité de fixer et de transmettre ce patrimoine immatériel public.

Q : _ Pourquoi ce titre, Akal d wawal ?
 
R : _ Il existe une expression en kabyle similaire.Quand on veut montrer la valeur d'un homme ou d'une femme, on dit :D argaz (d tamettut) d wawal ! C'est un(e) vrai(e) femme/homme. « D », est à la fois un présentatif « c'est » (La terre c'est la parole) et une conjonction de coordination « et » (La terre et la parole ; Akal + awal). C'est pour rendre hommage comme je l'ai expliqué dans la préface du livre, aux femmes et aux hommes de cette noble terre qui ont su conserver leur langue pour qu'elle parvienne jusqu'à nous, alors que ses contemporaines, pourtant plus prestigieuses, plus savantes, n'ont pas pu résister aux vicissitudes et aux aléas de l'histoire.


Q : _ Avez-vous une tribune libre pour présenter vos autres publications à nos lecteurs ?


:_ De quelle tribune vous parlez ? J'utilise tous les espaces possibles et accessibles : conférences, débats, presse écrite, parlée et télévisée, les forums des associations comme celui que m'a offert l'association Rahmani Slimane, que je remercie vivement au passage.


Q : _Un mot pour l'association culturelle « Rahmani Slimane » ?


:_ Cette jeune et dynamique association contribue grandement à la promotion de la culture.
L'exemple le plus édifiant est sans conteste la réhabilitation de Rahmani Slimane justement.
J'ai été agréablement surpris de le (re)découvrir à travers la réédition de ses livres. Je trouve que c'est une excellente initiative que j'encourage vivement. D'autres associations gagneront à suivre son exemple.


Q : _ Qu'en-t-il de la situation de tira n tamazight (écriture de tamazight) ?

R : _ Tira n tmazight est en bonne voie. Elle a besoin de plus de temps et de sacrifices pour parvenir à la qualité des productions escomptées.Ce qui est détruit par le temps, sera rétabli avec et par le temps lui-même.Sur l'échelle de l'histoire, l'écriture de tamazight est encore jeune, très jeune comparativement aux autres cultures à forte tradition scripturaire.Mais à cœur vaillant rien d'impossible.Son épanouissement ou plus cyniquement sa mort dépendent entièrement de nous, locuteurs de tamazight.


Q : _ Mais beaucoup posent encore le problème de la transcription de tamazight, que pensez-vous ?


:_ Je pense que c'est un faux problème, voire un prétexte pour ses fossoyeurs qui essayent de noyer le poisson dans l'eau. Le choix de la transcription est idéologique. Imaginons qu'on propose de transcrire l'arabe en caractères latins ! Vous verrez la levée de bouclier que cette simple proposition entrainera ! Les partisans des caractères arabes sont idéologiquement bien démarqués et ne cherchent pas l'efficacité ni l'épanouissement de tamazight. Pour preuve, ils n'ont jamais rien produit.
Ensuite, le vrai problème aujourd'hui n'est pas dans le choix des caractères, loin s'en faut, On peut écrire n'importe quelle langue dans n'importe quels caractères. C'est juste une question de convention. Le vrai problème est son statut, sa reconnaissance en tant que langue, culture et civilisation à part entière. En dépit de son caractère « national », elle occupe juste un strapontin dans la constitution du pays et son enseignement problématique demeure facultatif et circonscrit à la seule Kabylie. Réglons d'abord ces problèmes d'ordre juridique en suspens et nous discuterons par la suite du choix des caractères. A ce moment-là, ce sera une simple question technique.

Q : _ L'Unesco annonce la disparition de la langue berbère en 2050, qu'en pensez-vous ?


R : _ Une simple projection selon des paramètres bien déterminés et parfois subjectifs.
Il n'y a pas que l'Unesco qui prédit sa disparition. D'autres l'ont même programmée et s'acharnent par tous les moyens à réaliser leur macabre dessein. Mais nous leur répondons par la parution de romans, de nouvelles, de films…Ils vont finir par déchanter.


Q : _ Que conseilleriez-vous à tous ces Imazighen qui ont choisi d'abandonner leur langue au profit de l'arabe ou du français ?


R : _ Je n'ai pas vocation à donner des conseils et encore moins à sermonner les gens.Je ne fais que constater comme tout le monde. La langue fait partie de l'identité, de l'être, de l'individu.
La nier, c'est se renier, s'exclure des siens et des autres car en voulant devenir « l'autre » en adoptant sa langue, sa culture, son mode de pensée, son mode de vie, on ne peut ni grandir ni s’émanciper, au contraire. Aux yeux de « l'autre », il est toujours ce qu'il est, c'est-à-dire un indigène, un citoyen de seconde zone. Un « Arabe » de la troisième génération qui vit en France par exemple, qui parle français sans accent, qui s'habille comme les natifs, qui adopte leur mode de vie, reste toujours et éternellement un « Arabe », au mieux un « Arabe » de service.
En parlant de l'Unesco plus haut, celle-ci recommande à chaque individu d'apprendre sa propre langue s'il veut s'épanouir et construire son identité, pour éviter d'être un handicapé linguistique comme c'est le cas chez nous : personne ne maitrise une langue donnée.
Nous assistons à un mélange du français, du kabyle et de l’arabe populaire.
A force de vouloir imiter la démarche de la perdrix, on perd la marche de la poule ! Alors soyons réalistes et assumons notre identité pour se débarrasser définitivement du complexe du colonisé car s'en est bien un. Un colonisé intériorise le modèle du colonisateur, du dominateur et s'identifie à lui. A son contact, il apprend l'obéissance, la docilité, le « respect », la peur, le mépris de l'autre et de tout ce qui lui rappelle son identité.
Il reproduit ces comportements, à volonté une fois libre. J'illustre cette idée par un exemple très simple et palpable : un enfant élevé dans la violence, usera forcément de la violence quand il sera adulte. C'est ce que Bourdieu appelle la reproduction.

Q : _ Que pensez-vous de la littérature amazighe actuelle ?

R : _ Elle a sa place dans le paysage littéraire universel comme toutes les autres littératures.
Comme je l'ai évoqué précédemment, l'histoire de la littérature amazigh est encore jeune à l'échelle de l'histoire.
Elle a besoin de temps et de recherche.

Q : _ Revenons maintenant à ce que vous êtes en train d'écrire. Est-ce toujours de la poésie ?
Un roman ? Parlons un peu de vos projets… quels sont vos projets d'écriture ?


R : _ J'ai fini un nouveau recueil de nouvelles en kabyle, un recueil de contes et de légendes relatives aux mythes et à la cosmogonie amazigh, version kabyle.La version française est sortie à Paris chez Flies France en 2010, sous le titre Contes et Légendes de Kabylie.
Je viens de finir aussi un essai cosigné avec mon ami Bellil Yahia, sur le prince des poètes du XIXème siècle, Mohand Saïd Amlikech à qui nous préparons à l'occasion du bicentenaire de sa naissance (1812-1877), un festival culturel qui aura lieu conjointement à Tazmalt, Boudjellil et At Mlikech, du 1er au 04 juillet 2012. J'ai déposé aussi chez mon éditeur un autre essai en littéraire sur Taos Amrouche qui porte sur son roman Rue des Tambourins qui paraitra bientôt j'espère. J'ai également des traductions de récits, de romans, de pièces de théâtre du français vers le Kabyle.

Un mot pour conclure ?

R : _ Merci de m'avoir donné l'occasion de m'exprimer dans les colonnes de votre journal à qui je souhaite longue vie. J'espère également qu'il y aura beaucoup d'associations pour promouvoir et encourager la lecture et l'écriture, notamment en tamazight. J'appartiens moi-même à plusieurs associations culturelles dans ma région. Je pense que c'est l'un des moyens les plus efficaces d'insuffler une vraie dynamique à la vie culturelle, somme toute morose de nos jours

 


Entretien réalisé par Hafit Zaouche in Le Courrier d’Algérie du 09 septembre 2012.    


Retour en haut

Numéro 61     Janvier 2013

Tidlisin nniḍen :

 

 1) Amawal-n-Tmazight-Tatrart-edition-corrigee-et-augmentee-par-Habib-Allah-Mansouri.pdf

 

2 ) Amawal-n-Yighersiwen-n-Yilel-Vocabulaire-amazigh-de-la-mer-par-Mohand-DJEGHALI-et-Sofiane-SELLAH

 

 3 ) _ SCENES DE VIE AGRICOLE.pdf

 

 

  dans notre rubrique  Téléchargement : http://www.ayamun.com/telechargement.htm

 

 

    

Retour en haut

Numéro 61     Janvier 2013

Le poème :

Jbed aseḍru qbel ad teḍru

 Sɣur Ǧamal Benɛuf (Djamel Benaouf)

 

(A k-t-in-hduɣ i kečč a gma Derwic Ɛumr

n Tizi n Yemnayen – Merruk)

Tusa-yi-d yiwet tedmi

Tezga tetturar-iyi deg uqerru

Ǧǧan-d anzi wat zik-nni

Qqaren-d « jbed aseḍru qbel ad teḍru »

Ɣef tweṭṭuft d werǧeǧǧi

A tt-id-nawi d asefru:

Yiwwas deg wussan unebdu

La yettsuḍu-d wechayli

Akud n tmegra d uḥuccu

Taweṭṭuft txeddem am wakli

Di tadliwin tettcuddu

I tferka teṭṭef tirni

Si mebɛid yella useklu

Yesberber yerra tili

Abeḥri deg-s yetthuzzu

Ddaw-as iqeggel werǧeǧǧi

S yiman-is yettzuxxu

S udinan yerna ccnawi

Teẓwa ɣur-s tweṭṭuft:

A werǧeǧǧi kker ad txedmeḍ

Ma ulac lḥal a k-ifut

Wiyya-k yessefk ad txemmemḍ

Di tegrest ad tectiqeḍ lqut

Ẓriɣ atan ad tnedmeḍ

Niɣ mazal acḥal d tasemhuyt

Imi s tegrest la yi-d-tesmektayeḍ

Anebdu d umawan yakk d tafukt

Yessefk-am ad tettheddneḍ

Ayen i kem-yexḍan xḍu-t

Yya-d zdat werǧeǧǧi ad tceḍḥeḍ

Tuɣal-d tweṭṭuft teččeḥ

Ɣef werǧeǧǧi ur as-nuɣ awal

Tmegger tameddit d ṣṣbeḥ

Tesserwat timẓin d yirden d unexxal

S tgella teččur iqeddaḥ

D ayen tebɣa i tettnawal

Werǧeǧǧi lebda iceṭṭeḥ

Deg ufus-is yezga wallal

La yetturar yettnecraḥ

Di tili yettqeggil azal

Mi ara yeɛyu ad yeḍreḥ

Yečča ula d ras-lmal

Wi yettun azemz a t-id-nesmekti

Fuken wussan unebdu

Amawan yebda aheggi

Deg iceṭṭiḍen-is la yettcuddu

Ata yejba-d inebgi

S usemmiḍ-ines la d-iteddu

Yebda yettsuḍu-d waḍu

Kra yellan iɣelli

Yeḍfer-it-id ubandu

Tazawa n wedfel d webruri

Lebraq d rrɛud uɣen am usafu

Seg ugeffur kkrent leḥmali

Taweṭṭuft deg wexxam-is

Tezzi-d i lkanun tezziẓin

Tnawel-d taḥbult n rrfis

Terna-d tiẓemmit n temẓin

Tesla i wesṭebṭeb di tewwurt-is

Tekker fell-as tettɛennin

Teldi tawwurt ɣef wudem-is

Tufa werǧeǧǧi la yesmiskin

Si laẓ d usemmiḍ tebbeḥbeḥ taɣect-is

Yenna:

Azul a tucbiḥt di tweḍfin

Aql-i am win yewwet butellis

Yesferfud ur yufi aɛwin-is.

Anṣuf yes-k ay inebgi n Rebbi

Ad teččeḍ taleqqimt yeḥman

Zdat lkanun a k-yeffeɣ wergagi

N usemmiḍ i la k-yesfan

Tiyersi icudden ad tefsi

A s-d-yuɣal i talwit wemkan

Yečča, yeswa werǧeǧǧi

Terfed-it tweṭṭuft acḥal wussan

Asmi yekker ad yeẓwi

Teččur-as taylut n tniltit akk d ujilban

Yeggull ur yettu tamsirt-agi

Ziɣ yuɛer lḥuj n zzman

Tadyant-agi d lmeɛna

Ɣur-s aṭas inumak

S tmaziɣt i tt-id-nenna

I wigi yettrebbin leḥnak

Ufan di tɣimit lbenna

Wwin-d i tmettit lehlak

Azul a tarwa n Tmazɣa

A gma Amaziɣ kker fell-ak

S umahil yakk d tussna

S waydeg ara d-terreḍ ayla-k

D taweṭṭuft ara d-nawi d amedya

A win yettnadin leslak

 

Wehran, 04/07/95

Ǧamal Benɛuf (Djamel Benaouf)

 

 


 



 Retour en haut

Adresse de messagerie électronique :  

ayamun@Hotmail.com

Adresse Web:

http://www.ayamun.com/

Retour en haut

Retour au titre

 

 

tanemmirt, i kra iẓuren ayamun, cyber-tasγunt n tsekla tamaziɣt, ar tufat !

Retour à Bienvenue

@Copyright  ayamun 2000
Dernière révision :
jeudi 31 janvier 2013